Μνημεία

Οι βασικοί μελετητές το τοποθετούν στην Παλαιοχριστιανική Περίοδο ( 3ος-6ος αι. μ.Χ.) Βρέθηκε επιγραφή σε πύργο στην βόρεια πλευρά του κάστρου, που τώρα δεν υπάρχει, που έγραφε: "Θεοδοσίου κτίσμα" (75-395). Ο οχυρωματικός αυτός οικισμός έμεινε άγνωστος για πολλούς αιώνες, ίσως ως απλός σταθμός διερχομένων, αποτελούμενος από μικρά πανδοχεία. Μετά την καταστροφή της Μοσυνούπολης, της σημαντικότερης πόλης της περιοχής, ο πληθυσμός του κάστρου της Κομοτηνής αυξήθηκε. Πάντως η πρώτη αναφορά της πόλης γίνεται από τον Κατακουζηνό το 1331. Οι μακροχρόνιοι εμφύλιοι πόλεμοι αποδυνάμωσαν τους Βυζαντινούς με αποτέλεσμα να εισβάλουν στην περιοχή οι Τούρκοι. Το 1361 καταλαμβάνουν το Διδυμότειχο κι άλλες θρακικές πόλεις, ανάμεσά τους και τα Κουμουτζηνά. Η κατάληψη αποδίδεται το Γαζή Εβρενός Πασά.

Για τα επόμενα χρόνια έχουμε αρκετές αναφορές από ευρωπαίους περιηγητές. Ο Δούκας της Βουργουνδίας το 1433 γράφει πως το φρούριο βρισκόταν σε καλή κατάσταση. Το 1546-9 ένας Γάλλος περιηγητής αναφέρει πως βρήκε ένα μικρό κάστρο και μέσα σ΄ αυτό εκκλησία Ελλήνων χριστιανών και πως μέσα κατοικούσαν Έλληνες και λίγοι Τούρκοι. Γύρω στα 1660 υπάρχει μαρτυρία που δηλώνει την παρουσία εβραϊκού πληθυσμού.

Ο Α. Αθανασιάδης κάνει λόγο για μερική κατεδάφιση του τείχους από τους Τούρκους το 1910 για το κτίσιμο της Μεραρχίας. Καθώς και το 1921-22 κατεδαφίστηκε μεγάλο μέρος του, γιατί κρίθηκε άχρηστο.

Μέχρι το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το εσωτερικό του κάστρου κατοικούνταν αποκλειστικά από Εβραίους. Το Μάρτιο του 1943 878 Εβραίοι της Κομοτηνής μαζί με άλλους της βουλγαροκρατούμενης Θράκης οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τότε κατεδαφίζεται κι όλος ο οικισμός. Τελευταίος ακρωτηριασμός γίνεται το 1950 εκεί που χτίζεται η σημερινή Λέσχη Κομοτηναίων.

Ο ναός Κοιμήσεως της Παναγίας είναι ένας χριστιανικός ναός μέσα στα ερείπια του φρουρίου της Κομοτηνής, η οποία χρονολογείται από 1800. Πιθανολογείται ότι ο ναός κτίστηκε πάνω σε ερείπια παλιότερης μεταβυζαντινής εκκλησίας του 1548. Βρίσκεται στο εσωτερικό του φρουρίου, στην ανατολική του πλευρά. Είναι τετράκλιτος με νάρθηκα, ξυλόστεγος και το δάπεδό του βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο από αυτό του γύρω χώρου. Ο ναός στη σημερινή του μορφή είναι αναστηλωμένος και έχει κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο.

Σημαντική από καλλιτεχνική άποψη είναι η εικόνα της Παναγίας που βρίσκεται στο ναό, που μπορεί να χρονολογηθεί ανάμεσα στον 15ο και 160 αι. Το περίτεχνο τέμπλο με το δαντελωτό διάκοσμο ακολουθεί την ηπειρώτικη σχολή. Ακόμα αξιόλογα έργα θεωρούνται ο άμβωνας κι ο δεσποτικός θρόνος, έργα των αρχών του 19ου αι.

Το Ιμαρέτ Κομοτηνής είναι από τα παλαιότερα σωζόμενα οθωμανικά μνημεία της Ευρώπης. Χρονολογείται ανάμεσα στις αρχές της δεκαετίας του 1360 και του τέλους του 14ου αι. Χτίστηκε από τον Οθωμανό κατακτητή Γαζή Εβρενός κοντά στην ανατολική πλευρά του τείχους. Αποτελείται από τρεις χώρους που έχουν στην κάτοψη το σχήμα Τ κι είναι χτισμένο με τη βυζαντινή τεχνική. Έχει συνδεθεί με τοπικές παραδόσεις που θέλουν στην ίδια θέση να προϋπήρχε βυζαντινός ναός της Αγίας Σοφίας, που ενσωματώθηκε στο κτίσμα. Στον ανατολικό τοίχο του βρέθηκε εντοιχισμένο μαρμάρινο γυναικείο κεφάλι ρωμαϊκών χρόνων. 

Το νέο τζαμί όπως δηλώνει το όνομά του είναι ένα οθωμανικό μνημείο που χρονολογείται από το 1858 ή σωστότερα λίγο μετά από το 1600 όπως γίνεται φανερό από το όνομα του ιδρυτή του. Ιδρυτής θεωρείται ο Εκμεκτζή Αχμέτ Πασά, αρχιντεφτερντάρης του σουλτάνου Αχμέτ του Α΄ κατά το 1606-1613.Το τζαμί ήταν μέρος του βακουφιού του Εκμεκτζή Αχμέτ και περιελάμβανε ακόμη μεντρεσέ, διπλό χαμάμ, μεκτέπ.

Είναι ένα ακόμα οθωμανικό μνημείο, το οποίο σύμφωνα με τον Εβλιαγά Τσελεμπί χρονολογείται από το 1608/9 ή το 1677/8 σύμφωνα με μια επιγραφή. Βρίσκεται στο κέντρο της πόλης κοντά στο Ιμαρέτ. Αν κι ονομάζεται παλαιό είναι νεώτερο από το Γενί καθώς χρησιμοποιείται ως πηγή η περιγραφή του Εβλιγιά Τσελεμπί. Ωστόσο υπάρχει η πιθανότητα να είναι όντως παλαιότερο και να ιδρύθηκε ως μεστζίτ από τον Γαζή Αχμέτ Εβρενός και να ήταν τμήμα του κιουλιέ που ενσωμάτωσε στο βακούφι του. Σε αυτό το σύμπλεγμα- κιουλιέ ανήκαν το Ιμαρέτ, το χαμάμ, το μεκτεπ και μια σειρά καταστημάτων για την οικονομική ενίσχυση του συγκροτήματος. Σύμφωνα με απογραφή τα διοίκησης Αδριανούπολης του 1892 στο τζαμί υπήρχε επιγραφή σε μη οθωμανική γλώσσα και πιθανολογείται ότι στη θέση του αρχικού μεστζίτ που ίδρυσε ο Εβρενός υπήρχε βυζαντινός ναός. Η πρώτη ανακαίνιση του τζαμιού έγινε το 1854. Οι Βούλγαροι το 1910 το μετέτρεψαν σε εκκλησία και κατέστρεψαν το μιναρέ μέχρι τον εξώστη σερεφέ. Το τέμενος επεστράφη στη μειονότητα το 1919-20, όταν υπήρξε γαλλική διοίκηση στην Κομοτηνή και τότε φτιάχτηκε ο κατεδαφισμένος μιναρές με τους δυο εξώστες

Ο πύργος του ρολογιού είναι ένας οθωμανικός πύργος που βρίσκεται στο κέντρο της πόλης δίπλα στο Γενί Τζαμί και χρονολογείται από το 19αι. Θεωρείται δείγμα του οθωμανικού νεωτερισμού κι είναι αφιέρωμα του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ. Η σημερινή του μορφή είναι διαφορετική από την αρχική εξαιτίας των αρχιτεκτονικών επεμβάσεων που έγιναν κατά τη δεκαετία του '50.

Το κτίριο είναι προσφορά του ομογενή Νέστωρα Τσανακλή. Από την Αίγυπτο όπου ζούσε χρηματοδότησε το 1907 την ανέγερση της Δημοτικής Αστικής Σχολής στον τότε Δημοτικό Κήπο, που λειτούργησε από το 1908 έως το 1909. Η λειτουργία της σταμάτησε με τον 1ο Βαλκανικό Πόλεμο. Λειτούργησε ως ορφανοτροφείο το 1919, ως Γενική Διοίκηση Θράκης το 1922-1945, Νομαρχία Ροδόπης το 1945-1972 και ως Πρυτανείο του ΔΠΘ ως το 2000.

Ακριβώς έξω από΄το φρούριο το 1924 χτίστηκε το Νέο Μητροπολιτικό Μέγαρο από την Μητρόπολη Μαρωνείας. Αμέσως όμως το κτίριο παραχωρήθηκε στο Σύλλογο Κομοτηναίων «Η Ένωσις».

 Γνωστό ως Ινταντιέ. Χτίστηκε το 1883 επί Καδρή Πασά για γυμνάσιο. Η κεντρική βρύση που υπήρχε στην εσωτερική αυλή καταστράφηκε και ξανακατασκευάστηκε καινούρια στη θέση της. 

Μέχρι το 1929 το 3ο και 4ο Δημ Σχολείο λειτουργούσαν στο χώρο του Κεντρικού Μουσουλμανικού Σχολείου. Το Σεπτέμβριο του 1925 ο Επιθεωρητής Δραγούμης αποφασίζει τα κορίτσια να φοιτούν στο 4ο και όλα τα αγόρια στο 3ο Δημ. Σχολείο. Το 1927 αρχίζει η ανέγερση νέου διδακτηρίου, το 1928 αποπερατώθηκε και το 1929 γίνεται η μετεγκατάσταση.